زیر آسمان شب

 

محمد حسین نجاتی: 6 آبان سال 89 میدان کاج تهران محل نزاعی خونین در مقابل دیده‌های مردم و دو مامور پلیس بود، خشونتی که 45 دقیقه طول کشید و مردی با چاقو مرد دیگری را سلاخی کرد ولی مردم، بی‌تفاوت، فقط نگاه کردند و فیلم گرفتند.

ناظران اجتماعی این روزها، ادبیات هشدار دهنده ای دارند. انگار آنچه زیر پوست معضلات دانه درشت جامعه می گذرد، همان تورم توده‌های بدخیم آسیب‌های اجتماعی است. سهولت در دروغ گویی، بی اعتمادی افراد جامعه به یکدیگر و ساختارهای اجتماعی و سیاسی و از همه غم انگیزتر "بی تفاوتی اجتماعی"!

در حال حاضر پژوهش‌های علمی - دانشگاهی کشور از افزایش میزان بی تفاوتی در جامعه حکایت دارد. بی تفاوتی به معنای کمی یا نبود علاقه نسبت به انجام رفتار یا اقدامی است. بی تفاوتی نسبت به خود یا سایر افراد و سرنوشت جامعه که نقطه مقابل "آن همدلی" است.

بی میلی نسبت به مشارکت اجتماعی یکی از وجوه بی تفاوتی محسوب می شود. اهمیت بی‌تفاوتی اجتماعی به حدی است که گاه میزان سلامت اجتماعی از طریق سنجش بی تفاوتی و عدم تمایل به درگیری با مسایل جامعه سنجیده می شود. همچنین ناظران اجتماعی معتقدند؛ احساس تنهایی و انزوا، بی معنایی و پوچی، بی هنجاری و بدبینی از نشانه های بیگانگی از جامعه است که شاید در رفتار اجتماعی برخی شهروندان دیده می شود.

مخالفان: ما نوع دوستیم
شاید در همین ابتدا مخالفانی باشند که بگویند: ما ایرانی ها "نوع دوستیم". در درگیری‌های خیابانی مداخله صلح آمیز می کنیم، برای اهدای خون همدیگر را دعوت می کنیم، به فردی که به دنبال آدرسی می گردد، کمک می کنیم و پای ثابت مشارکت در جنبش‌های اجتماعی هستیم اما به گفته سعید مدنی پژوهشگر بحران های اجتماعی " قضاوت درباره روح حاکم بر یک ملت کار دشواری است، خصوصا ملتی درونگرا، پیچیده و چند بعدی مثل جامعه ایران. مهم آن است که برای قضاوت نهایی رفتارهای موردی و مقطعی را ملاک قرار ندهیم و به آنچه زیر پوست جامعه جریان دارد، توجه کنیم."

تجربه های جهانی
برای بررسی بیشتر اوضاع زیر پوستی جامعه ایران بد نیست نگاهی به یک تجربه بین المللی بیاندازیم: "شامگاه روز پنج شنبه 22 سپتامبر 1988 در ایستگاه قطار شهری شیکاگو در حضور جمعی از مردم، زنی مورد تجاوز قرار گرفت. گزارش کوتاهی از این حادثه، بر اساس گفته‌های پلیس در روز جمعه در روزنامه نیویورک تایمز روز یکشنبه به چاپ رسید. نکته مهم در آن گزارش این بود که هیچ کس برای کمک به قربانی از جای خود حرکت نکرد، با وجود آن که این تجاوز در ساعت‌های پر رفت و آمد روز انجام شد. فریادهای زن بی پاسخ ماند. به طوری که کارآگاه دیزی مارتین در این باره گفت "چندین نفر به آن صحنه می ‌نگریستند و زن از آنها کمک خواست، اما هیچ کس پاسخی نداد. "

این حادثه در سال 1988 در جامعه آمریکا بازخورد خبری همچون جنایت میدان کاج را داشت، با این تفاوت که از آن پس جامعه شناسان، برنامه‌ریزان اجتماعی آمریکا و ناظران اجتماعی عنوان کردند "اخلاق در جامعه آمریکا" مرده است و بی تفاوتی اجتماعی رفتار غالب مردم شده است و به دنبال راهکارهایی برای حل موضوع بر آمدند.

بد نیست به تجربه های جامعه ایران در سه سال گذشته هم نگاه کنیم.

تجربه های بی تفاوتی در ایران 
- جنایت میدان کاج 6 آبان 1389: جوانی به نام محمدرضا، توسط یعقوبعلی جعفری در میدان کاج (محله سعادت‌آباد تهران) به قتل رسید. این جنایت به خاطر مسائل عشقی - درباره زنی به نام کیمیا - بود و در آن قاتل با ضربات چاقو در برابر دیدگان مردم، مقتول را به شدت زخمی کرد و چند دقیقه بعد دو مأمور پلیس نیز از راه رسیدند. اما نه مأموران و نه مردم به کمک جوان زخمی نیامدند و او پس از 45 دقیقه به بیمارستانی در چند متری محل وقوع حادثه برده شد، اما جان باخت.

- هسرکشی در خیابان پاسداران 24 مرداد ماه 1390: کسانی که حوالی ظهر برای پر کردن باک بنزین به پمپ خیابان پاسداران رفته بودند، شاهد کشته شدن زنی توسط شوهرش. مردی با ضربات چاقو همسر خود را مجروح کرد و پس از آن نیز دست به خودزنی زد، همگی شاهدان با بیان اظهاراتی مشابه عنوان کردند که در روز حادثه ناگهان صدای جیغ زنی را شنیدند و به محض حضور در محل بدن خون‌آلود زنی که روی زمین افتاده بود را دیدند که در کنار او مرد میانسالی که چاقویی در دست داشت و از ناحیه شکم دچار خونریزی شده بود!

- جنایت پل مدیریت تهران 15 تیرماه 1390: در این جنایت دانشجویی به نام کوشا پارسا (22 ساله) همکلاسی خود به نام مهسا امین‌فروغی (22 ساله) را با 26 ضربه چاقو به قتل رساند. هر دوی آنها دانشجوی سال آخر رشته ادبیات فارسی در دانشگاه علامه طباطبایی بودند. این قتل به دلیل پاسخ منفی مهسا امین‌فروغی به ایجاد رابطه با کوشا پارسا رخ داده‌است.

- قتل وکیل آبادانی در بازار آبادان 26 تیر ماه 1391: حوالی ساعت 9 شب فرهاد اسماعیلی، وکیل پایه یک دادگستری آبادان با خروج از محل کار خود در بازار جمهوری این شهر در جلوی چشمان حیران مردم به ضربه چاقو و اسلحه شخصی به قتل رسید. متهم شش گلوله شلیک کرد که چهار گلوله به مقتول خورد و دو گلوله به اطراف اصابت کرد و یک عابر پیاده را نیز مصدوم کرد.

 در جدول زیر نمونه حوادث رخ داده که در آنها بی تفاوتی اجتماعی دیده می شود را بخوانید؛

عنوان حادثه	تاریخ	جزئیات
جنایت میدان کاج	6 آبان 1389	جوانی به نام محمدرضا، توسط یعقوبعلی جعفری در میدان کاج (محله سعادت‌آباد تهران) به قتل رسید.
هسرکشی در خیابان پاسداران	24 مرداد ماه 1390	کشته شدن زنی توسط شوهرش. مردی با ضربات چاقو همسر خود را مجروح کرد و پس از آن نیز دست به خودزنی زد
جنایت پل مدیریت تهران	15 تیرماه1390	در این جنایت دانشجویی به نام کوشا پارسا (22 ساله) همکلاسی خود به نام مهسا امین‌فروغی (22 ساله) را با 26 ضربه چاقو به قتل رساند
قتل وکیل آبادانی در بازار	آبادان 26 تیر ماه 1391	حوالی ساعت 9 شب فرهاد اسماعیلی، وکیل پایه یک دادگستری آبادان با خروج از محل کار خود در بازار جمهوری این شهر در جلوی چشمان حیران مردم به ضربه چاقو و اسلحه شخصی به قتل رسید.

38 درصد تهرانی ها بی تفاوتی بالا و 58 درصد بی تفاوتی متوسط
بر اساس پژوهش صورت گرفته از سوی دو تن از اعضای هیات علمی دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد اسلامی در شهر تهران 38.4 درصد از شرکت کنندگان در پژوهش احساس بی تفاوتی اجتماعی بالا، 58.4 درصد احساس بی تفاوتی اجتماعی متوسط و تنها 3.3 از شرکت کنندگان تهرانی این پژوهش احساس بی تفاوتی اجتماعی پایین داشته اند.
در این پژوهش که جز معدود پژوهش‌های مستند و علمی در حوزه سنجش رفتار های اجتماعی است، حداقل سن پاسخ دهندگان 18 سال و حداکثر 80 سال بوده و میانگین سنی پاسخ دهندگان در حدود 29 سال قرار داشته است. بیشترین فراوانی سنی پاسخ دهندگان، محدوده سنی 18 تا 24 سال بوده که حدود 49 درصد از کل نمونه را در برگرفت.

در جدول زیر میزان بی تفاوتی اجتماعی در میان شهروندان تهران را بخوانید؛

عنوان بی تفاوتی	درصد
بی تفاوتی اجتماعی بالا	38.4 درصد
بی تفاوتی اجتماعی متوسط	58.4 درصد
بی تفاوتی اجتماعی پایین	3.3 درصد

اعتنای اجتماعی بالا در اقوام آذری، کرد، لر، بلوچ و عرب
همچنین 54.8 درصد پاسخ دهندگان مونث (466 نفر) و معادل 45.2 درصد (384 نفر) مذکر بوده‌اند. به لحاظ قومیتی بیشترین کمیت پاسخ دهندگان مربوط به قومیت فارس (بیش از 64 درصد) و پس از آن به ترتیب اقوام آذری، کرد، لر، بلوچ، عرب و سایر موارد بودند. بیش از 34 درصد از پاسخگویان دارای مدرک لیسانس و پس از آن حدود 34 درصد نیز در رده تحصیلی دیپلم یا پیش دانشگاهی قرار داشته اند.
نتایج تجربی حاصل از تحلیل‌های پژوهش، نشانگر آن است که بی تفاوتی اجتماعی در شهروندان تهرانی وجود دارد و با در نظر گرفتن میزان آن که از حد متوسط بالاتر است و همچنین توأم شدن آن با میزان بالایی از بی‌هنجاری، نارضایتی اجتماعی، فردگرایی، محرومیت نسبی و التزام مدنیِ اندک، وضعیت نگران کننده ای را به مثابه یک معضل اجتماعی ترسیم می کند. با در نظر گرفتن این یافته ها، ضرورت چاره اندیشی و برنامه ریزی برای کنترل و کاهش آن قویاً احساس می شود.