زیر آسمان شب

به نظر دورکهایم «در گذشته، دین شیرازه جامعه بود- وسیله ای که مردم با آن از علائق گوناگون زندگی روزانه شان تا اندازه ای دست می کشیدند و به پرستش مشترک چیزهای مقدس روی می آوردند.» بدین سان، دین با رویگردان ساختن مردم از اشتغال های مادی زندگی روزانه «یک نیروی به تمام معنی ضد فردگرا و برانگیزانندة تعلق اشتراکی به هدف های اخلاقی بود. هدف هایی که از مقاصد فردی فراتر بودند». دورکهایم «به فعالیت ها و پیوندهای اجتماعی می اندیشید که اشتراک در فعالیت های مذهبی در میان مؤمنان پدید می آورد» به این ترتیب دین پدیده ای فراگیر و جمعی است و وسیله ای است که موجب پیوند انسان ها با یکدیگر می شود. علاوه بر این دین در زمینه اجتماعی رخ می دهد و یک پدیده اجتماعی است «یعنی دین برای انسان ها و با وجود انسان ها وجود دارد و اگر انسان ها نبودند دینی هم وجود نداشت همان طور که ما می دانیم حیوانات دین ندارد». هاری آلپر از پژوهش گران پیرو دورکهایم «چهار کارکرد عمده دین را از نظر دورکهایم به عنوان نیروهای اجتماعی انضباط بخش، انسجام بخش، حیات بخش، و خوشبختی بخش طبقه بندی کرده است. آیین های مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قدری خویشتن داری، انسان ها را برای زندگی اجتماعی آماده می سازند.

تشریفات مذهبی مردم را گرد هم می آورند و بدین سان پیوندهای مشترکشان را دوباره تصدیق می کنند و در نتیجه، همبستگی اجتماعی را تحکیم می بخشند.

اجرای مراسم مذهبی، میراث اجتماعی گروه را ابقا و احیا می کند و ارزش های پایدار آن را به نسل های آینده انتقال می دهد و سرانجام ... دین با برانگیختن احساس خوشبختی در مؤمنان و احساس اطمینان به حقانیت ضروری جان اخلاقی که خودشان جزئی از آنند، با احساس ناکامی و فقدان ایمان در آنها مقابله می کند.»هرچند که او معتقد است حتی جوامع امروزی نیز انسجام خود را مدیون شعائری هستند که ارزش های آن جوامع آنها را مورد تأیید مجدد قرار می دهد. با این حال به نظر او «نفوذ مذهب رو به زوال می گذارد و اعمال تشریفاتی و شعائر تنها بخش کوچکی از زندگی افراد را اشغال می کند.»همان طور که بسیاری از جامعه شناسان معاصر اعتقاد دارند دین در جوامع مدرن ظهور دوباره ای پیدا کرد. علاوه بر این در جوامع اسلامی دین همواره در متن زندگی اجتماعی مردم حضور داشته است و مراسم و شعائر دینی بخش مهمی از زندگی این جوامع را در برمی گیرد.

یکی از مراسمی که در پیوند و همبستگی اجتماعی شیعیان و به خصوص ایرانیان نقش اساسی را ایفا می کند مراسم ایام محرم است. این مراسم کارکردهای متعددی را برای جامعه ایرانی دارد. منظور از کارکردهای عاشورا «یعنی کارکرد و هنجار آفرینی های سلسله مناسک و مراسمی است که همه ساله به صورت یکی از اصلی ترین رسوم پذیرفته مذهبی شیعی برگزار می شود».

یکی از مهم ترین کارکردهای مراسم ایام محرم کارکرد ایجاد همبستگی است «کارکرد تجانس وحدت و انسجام بخشیدن جامعه و به اعضای یک گروه اجتماعی را معمولاً دین و نظام های قانونی برعهده داشته اند».علاوه بر این عقدیده مذهبی مردم مراسم دینی چون عاشورا از مهم ترین عوامل بازدارنده ناهنجاری هاست و به عنوان الگویی برای انجام اعمال صواب می باشد. در واقع عاشورا یک مدل است مدلی برای کسانی که در آن از مقابله یک دسته کوچک اما با ایمان بزرگ در مقابل ظلم، و پایمردی تا مرز شهادت.مراسم مذهبی همچون عاشورا باعث پیوند بین نسل ها شده و از دورافتادگی و جدایی انسان ها از همدیگر جلوگیری می کند.

 

پیوستگی و استمرار فرهنگی کارکرد دیگری است که این مراسم انجام می دهد چرا که در مراسم ایام محرم افراد متعلق به نسل های مختلف در کنار یکدیگر جمع گشته و با یکدیگر در رابطه و تعامل قرار می گیرند.

به این ترتیب از انقطاع و گسستگی تاریخی و فرهنگی جامعه جلوگیری می شود علاوه بر این در مراسم سوگواری ایام محرم مسأله طبقه و فاصله طبقاتی از بین می رود «طبقات مختلف اجتماعی از کارگر، کاسب، استاد، دانشجو، فقیر و غنی، شهری و روستایی، دولتمردان و شهروندان بدون هیچ گونه صف بندی جداگانه ای و با وضعیتی یکسان در آن حضور می یابند و اشتراک مشترکی به هم می رسانند».

به طور کلی می توان گفت که «مهم ترین نقش محرم و عزاداری حسینی همین وحدت آفرینی و ایجاد وفاق اجتماعی حول اصول و قواعدی که جوهر و روح فرهنگ ایران اسلامی است» می باشد

جامعه پذیری، کاهش بزهکاری و آسیب های اجتماعی، بازیابی هویت دینی، امید به آینده و .... ازجمله دیگر کارکردهای مراسم عاشورا است؛ مطابق با دسته بندی آلپر از کارکردهای عمده دین از نظر دورکهایم، مراسم عاشورا هم کارکردی انظباط بخش و هم کارکردی انسجام بخش و هم کارکردی حیات بخش و خوشبختی بخش را داراست.

چرا که این مراسم با تحمیل انضباط بر نَفْس افراد شرکت کننده در آن و آموزش خویشتن داری و تحمل و صبر بر آنها، آنها را برای زندگی اجتماعی آماده می کند.

علاوه بر این در این مراسم افراد و گروه های مختلف گرد هم می آیند و به این ترتیب پیوندهای مشترکشان را دوباره تصدیق می کنند و در نتیجه همبستگی اجتماعی خود را تحکم می بخشند و سرانجام این که این مراسم با ایجاد احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان اخلاقی شرکت کنندگان در آن، برای آنها احساس خوشبختی فراهم می کند.

منابع:

1. جامعه شناسی دینی، غلام عباس توسلی، تهران، سخن، 1380.

2. جامعه شناسی سیاسی، بشریه، حسین، تهران، نشرنی، 1374، چاپ دوم.

3.  جامعه شناسی، آنتونی گیدنز، منوچهر صبوری، تهران، نشرنی، 1376.

4. زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، لوئیس کوزر، محسن ثلاثی، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران.